Strona główna Prawo Informacje prawne Niedozwolone postanowienia umowne

Niedozwolone postanowienia umowne

Przez

19 sierpnia 2010

Niedozwolone postanowienia umowne od wielu lat stanowią przedmiot szczegółowych badań Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów („UOKiK”). Ich celem jest ustalenie rodzaju, zakresu i rozmiaru nieprawidłowości, jakich dopuszczają się we wzorcach umownych silniejsze strony umowy głównie w branży obrotu nieruchomościami, ubezpieczeń, organizatorów turystyki, telekomunikacji, nauki (szkoły językowe, szkoły niepaństwowe), bankowości czy też lotnictwa.

Efektem działań UOKiK jest wyeliminowanie z obrotu prawnego wielu dotychczas powszechnie stosowanych niedozwolonych postanowień umownych, jak również podniesienie świadomości konsumenckiej w tej dziedzinie. Mimo to nadal w umowach stosowanych przez wskazane powyżej jedynie przykładowo podmioty, funkcjonuje wiele postanowień, które oczywiście kwalifikują się do uznania ich za niewiążące konsumenta.

Autor niniejszej publikacji skoncentruje się na pokazaniu mechanizmu, który wykorzystany w praktyce, umożliwia uznanie umowy, w której zastosowano niedozwolone postanowienia umowne, za nieważną w całości (niewiążącą strony) w trybie art. 58 § 3 kodeksu cywilnego („kc”). Jest on o tyle istotny, że w sytuacji wyeliminowania z zawartej już umowy niedozwolonego postanowienia, bez którego konsument (słabsza strona umowy) nie zdecydowałby się na jej zawarcie, istnieje możliwość uznania całej umowy za nieważną (niewiążącą). Wskazany mechanizm jest niezwykle przejrzysty na tle powszechnie stosowanego postanowienia umownego, które daje konsumentowi uprawnienie do odstąpienia od umowy bez konieczności wskazania przyczyny takiej decyzji z jednoczesnym obowiązkiem zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej, odsetek lub/oraz odstępnego.

Przykład:

„Do dnia zawarcia umowy ustanowienia odrębnej własności i sprzedaży lokalu, kupujący może odstąpić od umowy bez podania powodów, z obowiązkiem zapłaty narosłych do dnia odstąpienia od umowy odsetek i kar umownych oraz obowiązkiem zapłaty odstępnego wynoszącego 20% ceny netto określonej w § X umowy”

Oczywiście samo prawo odstąpienia od umowy nie stanowi niedozwolonego postanowienia umownego, jednakże jest nim ten fragment, który przewiduje obowiązek zapłaty kar umownych, odsetek lub/oraz odstępnego. Niemniej jednak efektem zastosowania procedury sądowej w przedmiocie uznawania postanowień wzorca umowy za niedozwolone jest wpisanie postanowienia do rejestru postanowień wzorców umownych w części dotyczącej prawa odstąpienia od umowy, jak również obowiązku zapłaty. W konsekwencji konsument co prawda nie ma obowiązku zapłaty rażąco wygórowanych sum, jednakże pozbawiony zostaje również prawa do odstąpienia od umowy.

Zgodnie z art. 3851 § 1 kc postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go (z mocy prawa), jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Reguły interpretacyjne służące stwierdzeniu, czy dane postanowienie jest niedozwolone w rozumieniu art. 3851 § 1 kc zawiera art. 385 3 kc. Są nimi m.in. takie, które:

1. nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy – art. 385 3 pkt 16 kc,
2. nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego – art. 385 3 pkt 17 kc.

Nie wszystkie umowy mogą być zatem analizowane pod kątem występowania w nich niedozwolonych postanowień umownych i wynikających z tego skutków, lecz tylko te, które:

• zostały zawarte z konsumentem czyli osobą fizyczną, która dokonuje czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową (art. 221 kc),
• a postanowienia umowne, które kwestionowane są ze względu na ich sprzeczność z dobrymi obyczajami bądź ze względu na rażące naruszanie przez nie interesów konsumenta, nie zostały uzgodnione indywidualnie przez strony – czyli konsument nie miał rzeczywistego wpływu na ich treść tzn. mógł je wyłącznie zaakceptować, gdyż ich treść nie podlegała negocjacjom bądź odrzucić.

Skutkiem uznania, że dane postanowienie jest niedozwolone, jest jego nieważność z mocy prawa i związanie stron umową w pozostałym zakresie ( art. 385 1 § 2 kc).

Zwracam uwagę na fakt, że w przepisach ogólnych kodeksu cywilnego ustawodawca przewidział możliwość uznania za nieważną również umowy (jej postanowień) sprzecznej z ustawą albo mającą mająca na celu obejście ustawy (58 § 1 kc) lub sprzeczną z zasadami współżycia społecznego (58 § 1 kc). Sankcją za ww. „nieprawidłowości” jest nie tylko możliwość uznania za nieważne zakwestionowanego postanowienia ze względu na jego sprzeczność z ustawą, zasadami współżycia społecznego bądź cel obejścia ustawy, ale również całej umowy za nieważną, gdy z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością [tu bez niedozwolonego postanowienia umownego] czynność nie zostałaby dokonana (art. 58 § 3 kc).

Warunkiem uznania, że umowa (w całości) nie wiąże stron jest ustalenie, z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jej zawarciu, że bez niedozwolonego postanowienia nie zostałaby zawarta. Mimo, iż okoliczności konkretnego przypadku są jedyne i co do zasady niepowtarzalne, ich analiza powinna być dokonana w oparciu o zobiektywizowane kryterium w postaci oczekiwanego w takich okolicznościach zachowania się człowieka rozsądnego. Chodzi o ustalenie, czy uwzględniając konkretne okoliczności, w jakich umowę zawarto, i zakładając rozsądną ich ocenę, doszłoby do jej podpisania bez nieważnych postanowień, czy też nie.

W doktrynie i orzecznictwie prezentowany jest pogląd, który podziela autor niniejszego artykułu, iż mimo szczególnego uregulowania skutków istnienia w umowie niedozwolonych postanowień w art. 385 1 § 2 kc (uznania, że umowa wiąże strony z wyłączeniem tylko niedozwolonych postanowień), zastosowanie w tej sytuacji znajdzie również art. 58 § 3 kc, który uprawnia do uznania, że strony nie są w ogóle związane umową (a nie tylko jej konkretnymi postanowieniami) w przypadku, gdy bez postanowień dotkniętych nieważnością w ogóle nie doszłoby do jej zawarcia (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 12 maja 2000 roku, V CKN 1029/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 83, źródło Legalis).

W sentencji i uzasadnieniu ww. wyroku Sąd Najwyższy dokonał nie tylko logicznej, ale również funkcjonalnej wykładni obowiązujących przepisów, wyjaśniając, że nie stoi na przeszkodzie uznaniu całej umowy za nieważną, gdy z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana w sytuacji, gdy źródłem sankcji nieważności danego postanowienia nie jest art. 58 § 1 lub 2 kc, lecz inny przepis [czyli właśnie z art. 385 1 § 1 kc].

Marcin Pałucki