Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością są, co do zasady, prawami zbywalnymi. Kodeks Spółek Handlowych dopuszcza jednak pewne ograniczenia ich zbywania. Jakie? Jak je wprowadzić? I jakie skutki mają takie ograniczenia?
Zbywalność udziałów w spółce z o.o.
Kwestie ograniczeń zbywalności udziałów w spółce z o.o. reguluje art 182 Kodeksu Spółek Handlowych, zgodnie z którym zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki albo w inny sposób ograniczyć.
Na tle wskazanego przepisu stwierdzić należy przed wszystkim, że ograniczenia w zbywaniu udziałów mogą wynikać wyłącznie z umowy spółki. W przypadku zawarcia odrębnej niż umowa spółki, umowy dotyczącej ograniczenia w zbywaniu udziałów, np. poprzez zobowiązanie się do niedokonywania rozporządzeń udziałami przez określony czas, zbycie udziałów wbrew takiemu rozwiązaniu będzie oczywiście ważne i skuteczne.
Artykuł 182 KSH przewiduje otwarty katalog ograniczeń zbywania udziałów, wskazując jako jedyny przykład uzależnienie zbycia udziału od zgody spółki. W przypadku tego ograniczenia, jeśli umowa spółki nie stanowi inaczej, zgody udziela zarząd w formie pisemnej. W przypadku gdy zgody odmówiono, sąd rejestrowy może pozwolić na zbycie, jeżeli istnieją ważne powody. W tym ostatnim przypadku spółka może w terminie wyznaczonym przez sąd rejestrowy przedstawić innego nabywcę. W razie braku porozumienia cenę nabycia i termin jej zapłaty ustala sąd rejestrowy na wniosek wspólnika lub spółki, po zasięgnięciu, w miarę potrzeby, opinii biegłego. Jeżeli wskazana przez spółkę osoba nie uiściła ceny nabycia w wyznaczonym terminie, wspólnik może rozporządzać swobodnie swoim udziałem, jego częścią lub ułamkową częścią udziału, chyba że nie przyjął oferowanej zapłaty. Umowa spółki może odrębnie uregulować zasady związane z udzielaniem zgody przez spółkę na sprzedaż udziałów.
Dopuszczalne są inne formy ograniczenia zbywalności udziałów, z tym zastrzeżeniem, że nie mogą one być jednak tak daleko idące, aby de facto stanowić wyłączenie zbywania udziałów. Przykładowo uznaje się za niedopuszczalne uzależnianie zbycia udziałów od zgody spółki bez wprowadzania odpowiedniej procedury rozjemczej na wypadek braku zgody, gdyż w takim wypadku wspólnik staje się niejako zakładnikiem decyzji spółki. W praktyce mogłoby to prowadzić do skutku tożsamego z uniemożliwieniem rozporządzenia udziałem, co jest niedopuszczalne.
Formy ograniczeń zbywania udziałów
W literaturze, orzecznictwie a także praktyce obrotu, najczęściej spotyka się następujące formy ograniczeń zbywania udziałów:
- konieczność uzyskania zgody spółki na zbycie, w tym z zastosowaniem innej procedury niż określona KSH
- konieczność uzyskania zgody na zbycie od wspólników, osoby trzeciej lub organu spółki (np. Rady Nadzorczej)
- ograniczenie co do osoby nabywcy polegające na wskazaniu konkretnej osoby albo na wskazaniu cech osobistych, jakie powinien mieć nabywca (np. określone kwalifikacje zawodowe, wykształcenie, zamieszkanie w określonej miejscowości)
- warunek zapłaty określonej ceny nabycia
- konieczność prowadzenia określonej działalności gospodarczej lub prowadzenia określonego gospodarstwa rolnego
- uzależnienie możliwości zbycia udziału od określonego warunku
- czasowe wyłączenie możliwości rozporządzania udziałami (np. w okresie kilku pierwszych lat od rejestracji spółki, co ma służyć stabilności grona wspólników w pierwszym okresie istnienia spółki)- w tym jednak przypadku nie wykluczone są wątpliwości, czy takie postanowienie nie stanowi niedopuszczalnego wyłączenia rozporządzania udziałami (zwłaszcza, gdy zastrzeżony termin jest długi)
- prawo pierwszeństwa lub pierwokupu udziału (wbrew pozorom, nie są to prawa tożsame).
Skutki naruszenia ograniczeń
Jaki skutek ma naruszenie przyjętych ograniczeń zbywania udziałów? Jeżeli umowa spółki przewiduje ograniczenia w zbywaniu udziałów o charakterze obiektywnym (np. wskazane ograniczenie kręgu potencjalnych nabywców), zbycie udziału wbrew takiemu zastrzeżeniu będzie nieważne. Takie zastrzeżenie umowy stanowi bowiem ograniczenie zbywalności prawa, wobec czego w przypadku sprzecznego z umową spółki zbycia udziału będzie to in concreto równoznaczne z próbą zbycia prawa niezbywalnego. Nieco inaczej w przypadku uzależnienia zbycia udziału od zgody spółki, które to ograniczenie ma charakter subiektywny. W takim przypadku (to jest braku zgody spółki na zbycie udziału) czynność prawna obejmująca takie rozporządzenie jest czynnością kulejącą (niezupełną) do czasu złożenia oświadczenia przez spółkę, w razie odmowy zaś będzie nieważna (zgoda konwaliduje uprzedni brak zgody ze skutkiem ex tunc).
Powyższe zasady odnoszą się również do ograniczeń zastawiania udziałów.
r.pr. Maciej Wąsik, r.pr. Adam Klimczak (spolki24.net)
