Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają skargi od obywateli, w których skarżący sygnalizują naruszenie ich praw wynikających z przynależności do spółdzielni mieszkaniowej. Wspomniane naruszenia polegają na pozbawianiu członkostwa w spółdzielni osób, które nie mogą wykazać prawem do lokalu. Jako uzasadnienie działań spółdzielnie powołują wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 lutego 2015 r. sygn. K 60/13, w którym orzeczono, że art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych w zakresie, w jakim dopuszcza członkostwo w spółdzielni mieszkaniowej podmiotów, którym nie przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, prawo odrębnej własności lokalu lub ekspektatywa odrębnej własności lokalu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Wynika stąd, że członkami spółdzielni mieszkaniowej mogą być tylko podmioty, które legitymują się interesem, jaki może być zaspokojony przez daną spółdzielnię, w zakresie jej podstawowego celu funkcjonowania. Dlatego też osoby, którym nie przysługuje prawo do lokalu lub ekspektatywa nie mogą być jej członkami. Członkami spółdzielni nie mogą być również członkowie organów spółdzielni i osoby w niej zatrudnione, jeżeli nie posiadają wyżej wskazanych praw do lokalu, a także osoby, które będąc członkami spółdzielni, zbyły lub w inny sposób utraciły prawo do lokalu.
Członkostwo w spółdzielni jako wyraz przysługującej każdemu człowiekowi wolności zrzeszania się jest chronione konstytucyjnie. Przystąpienie i przynależność do spółdzielni oraz wystąpienie z niej zostało uregulowane w przepisach ustawy prawo spółdzielcze. Zgodnie z nią członkiem spółdzielni może być każda osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych, która odpowiada wymaganiom określonym w statucie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Dopuszcza się także członkostwo w spółdzielni osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych lub niemających takiej zdolności oraz członkostwo osób prawnych. O możliwości przyjęcia w poczet członków tych podmiotów decydują postanowienia statutów. Natomiast w art. 3 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych ustawodawca przesądził, że członkami spółdzielni mogą być osoby fizyczne, choćby nie miały zdolności do czynności prawnych lub miały ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a także osoby prawne, wyłączając w tym zakresie możliwość podjęcia decyzji przez członków spółdzielni. Określenie pozostałych wymagań stawianych podmiotom ubiegającym się o przyjęcie w poczet członków ustawodawca pozostawił regulacji statutowej.
Z napływających do Rzecznika skarg wynika, że w reakcji na stwierdzoną ww. wyrokiem niekonstytucyjność spółdzielnie stwierdzają obecnie wygaśnięcie członkostwa osób nie posiadających prawa do lokalu. Takie działania są nieuprawnione gdyż członkostwo w spółdzielni powstaje na podstawie umowy, która jest wyrazem autonomii woli podmiotów ją zawierających. Ograniczenie członkostwa może więc nastąpić w oparciu o przepisy kształtujące ten rodzaj stosunku prawnego. Zgodnie z art. 24 prawa spółdzielczego spółdzielnia może rozwiązać stosunek członkostwa tylko przez wykluczenie albo wykreślenie członka. Wykluczenie członka ze spółdzielni może nastąpić w wypadku, gdy z jego winy umyślnej lub z powodu rażącego niedbalstwa dalsze pozostawanie w spółdzielni nie da się pogodzić z postanowieniami statutu spółdzielni lub dobrymi obyczajami. Statut określa przyczyny wykluczenia. Członek nie wykonujący obowiązków statutowych z przyczyn przez niego niezawinionych może być wykreślony z rejestru członków spółdzielni. Statut określa przyczyny wykreślenia. Przepisy wskazanej ustawy przewidują również skutek w postaci wygaśnięcia członkostwa, który jednak następuje ex lege w razie śmierci członka albo jego wystąpienia ze spółdzielni za wypowiedzeniem. Ewentualne uchwały organów spółdzielni potwierdzają jedynie w takich wypadkach fakt wygaśnięcia członkostwa z mocy prawa mają więc charakter deklaratoryjny. Brak jest natomiast podstaw do ograniczania członkostwa przez spółdzielnię z powołaniem się na art. 190 ust. 4 Konstytucji. W swoim orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny podkreślał, że regulacja ta stwarza możliwość ponownego rozpatrzenia danej sprawy na podstawie zmienionego stanu prawnego, ukształtowanego w następstwie orzeczenia Trybunału. Środki, dzięki którym cel ten ma być zrealizowany zostały unormowane w poszczególnych procedurach. Skoro zatem pomiędzy spółdzielnią i jej członkiem nie toczyło się postępowanie, w którym zapadło rozstrzygnięcie oparte na niekonstytucyjnym przepisie to brak jest przesłanek do zastosowania w takim wypadku instrumentów przewidzianych w art. 190 ust. 4 Konstytucji.
Pozbawienie członkostwa jest dopuszczalne tylko na podstawie wyraźnego przepisu ustawy lub statutu spółdzielni. Oznacza to, że osoby które nabyły członkostwo w spółdzielni przed ogłoszeniem wyroku Trybunału i nie dysponują jednym z praw do lokalu nadal pozostają w stosunku członkostwa i przysługują im wszelkie środki ochrony prawnej przed nieuzasadnionymi działaniami spółdzielni zmierzającymi do ograniczania ich praw w tym zakresie.
